لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

به فراخور مفاهیمی که محور پرسش از تاریخ معماری قرار می گیرد، رویکردها و چهارچوب های نظری ای برای تاریخ نویسی شکل گرفته است. «عدالت» یکی از این معانی و مفاهیم است. اگرچه عدالت در سپهر اندیشه ی اسلام و ایران معنایی رفیع دارد و پیوندهای غیرتاریخیِ آن با معماری و علوم مرتبط با آن مورد توجه بوده، به ندرت در مطالعه ی تاریخ هنر و معماری ایران و حتی سایر سرزمین های اسلامی مورد توجه قرار گرفته است. هدف این مقاله بیان چندوچون و چهارچوب تاریخ نویسی معماری بر پایه ی عدالت است؛ اینکه چگونه می توان روایتی درباره ی عادلانه یا ناعادلانه بودن آثار و افعال معماری در طی ادوار تاریخی مختلف به دست داد؟ پاسخ چنین پرسشی، طرح یک رویکرد یا چهارچوب نظری است. راهبرد یا روش رسیدن به چنین پاسخی راهبرد استدلال منطقی است. برای این منظور لازم است چهار پرسش اصلی درباره ی مفاهیم کلیدی، پرسش اصلی، شیوه ی پاسخ به پرسش ها، آورده ها و نتایج آن چهارچوب و رویکرد مدنظر بررسی و پاسخ داده شود. پژوهش تاریخی حول نسبت عدالت و معماری می تواند به دو طریق پیش رود: 1. بر مبنای انگاره و تعریفی مفروض از این دو؛ 2. بر پایه ی شناخت این دو از بستر تاریخی مورد مطالعه. در حالت اول بر مبنای تعریف یا نظریه ی مفروض باید از داده های تاریخی آن دوره پرسش کرد و در حالت دوم، با کمک روش شناسی تاریخ مفهومی باید نخست انگاره ی تاریخی هر دو (عدالت و معماری) را به درستی بازشناخت. در مرحله ی بعد نیز باید میان منظومه ی مفاهیم این دو پیوند برقرار و پرسش های اصلی را طرح کرد. اگر مفهوم بنیادینِ عدالت را تسهیم و توزیع امور و مفهوم بنیادین معماری را تصرف در عالم برای مکان گزینی بدانیم، پرسش اصلی چنین پژوهشی آن است که آیا تسهیم امور و تصرفات و توزیع مواهب و خیرات مرتبط با مکان و مکان گزینی در فلان دوره ی تاریخی عادلانه بوده است؟ بنا به گستردگی و فراگیری معنای عدالت و در عین حال دلالتِ هنجاری آن، مواردی همچون منشأ اخذ تعریف آن، اقسام معانیِ آن، معیار و مبنای آن و امکان بررسی انتقادی آثار گذشته بر پایه ی آن، همچنین مطالعه ی گسترده ی اسناد زمینه ای و جست وجوی ذهنیت عامه مورد توجه خواهد بود.

تاریخ نامه های معماری گوناگون اند. این گوناگونی تا اندازه ای از «دیدگاه» مورخ معماری سرچشمه می گیرد. مورخ معماری از ناکجا به معماری نظر نمی کند، بلکه همواره به ناگزیر از زاویه ای خاص به معماری می نگرد. اگرچه دیدگاه مورخ در مسئله ها، پرسش ها، میدان جستجوی شواهد و نیز تفسیر آنها اثر می گذارد، بیش و پیش از اینها جنبه یا لایه هایی از معماری را در چشم مورخ می آورد و هم زمان جنبه های دیگر را از چشم او می اندازد. موضوع مقاله ی حاضر بررسی جنبه ای از معماری است که تاریخ نامه ی معماری از دیدگاه خود بر آن نظر می کند. به این منظور در این مقاله چهار تاریخ نامه ی مشهور معماری مغرب زمین که از حیث دیدگاه تفاوت های آشکاری دارند، برگزیده شده است و پس از معرفی اجمالی تاریخ نامه و دیدگاه آن، با ترکیبی از راهبردهای توصیفی و تفسیری نحوه ی نظر کردن مورخ بر معماری کلیسای گوتیک و نیز یکی از نمونه های شاخص آن، کلیسای شارتْ ر فرانسه، شرح داده شده است. این تاریخ نامه ها و کانون های توجه آنها چنین اند: 1) تاریخ معماری به روش تطبیقی معماری را چون چاره جویی هنرمندانه برای حل مشکلات ساختمانی می پندارد و کلیسای گوتیک را از حیث اینکه راه حل های مشکلات ساختمانی و سازه ای چگونه «تطور» یافته است شرح می دهد. 2) داستان معماری غرب که نظریه ای مارکسیستی درباره ی تاریخ دارد، معماری را محصول جایگاه طراح در نظام تقسیم کار اجتماعی می داند و در شرح کلیسای گوتیک به «شیوه ی تولید» آن نظر می کند. 3) در تاریخ معماری: صحنه ها و آیین ها معماری سرشتی فرهنگی اجتماعی دارد و ازاین رو کلیسای گوتیک را از حیث اینکه چگونه جلوه ی آیین های اجتماعی است برمی رسد. 4) معماری از پیشاتاریخ تا پسامدرنیسم از منظری صورت گرایانه و فضامدار به معماری می نگرد. در این تاریخ نامه معماری هنری فضایی بصری و محصول آن بنایی یادمانی است. در هر بنای یادمانی، از جمله کلیسای گوتیک، ویژگی های صوری (فرمال) و کیفیت های بصری فضا و نیز تأثیر روان شناختی است که شایسته ی ذکر در تاریخ است.

آموزش تاریخ معماری ایران و جهان، امروزه در دانشکده های معماری، هنوز با هدف شناخت بیشتر فرآورده های معماری گذشته انجام می شود؛ و محتوا و روش تدریس آن، رابطه ی روشنی با معماری امروز و فردای دانشجویان نمی یابد. با آنکه حجم بیشتر واحدهای درسی در آموزش معماری به درستی برای آموزش «طراحی معماری» سامان یافته است، دو کاستی جدی در آن دیده می شود: کم توجهی به گام «برنامه ریزی» برای طراحی، و بی توجهی به چگونگی بهره بردن از درس تاریخ معماری برای طراحی کارکردهای مختلف معماری؛ که پیامد آن بر آینده ی شغلی دانشجویان مؤثر است. این مقاله در پیتدوین هدف و روشی بسامان برای آموزش تاریخ معماری است؛ و اینکه بررسی پیشینه و گذشته ی معماری ایران و جهان چه سودی در آموزش طراحی معماری دارد؟ و چگونه می توان از معماری گذشته برای معماری امروز و آینده، درس آموخت و آموزش داد؟ این مقاله در شمار پژوهش های استدلال منطقی با رویکرد تحلیلی تفسیری جای دارد. فرضیه ی مقاله این است که در معماری، آنچه زمان بر آن می گذرد و به تاریخ می پیوندد، «روش ساخت» است، و آنچه فراتر از زمان است، «روش طراحی» یا «چگونگی سامان دهی فضا»ست. گمان می رود با همه ی پافشاری هایی که بر فاصله گرفتن از گذشته ی معماری می شود، هنوز هم نمونه ها و درس های ارزشمندی از طراحی را می توان از تاریخ معماری آموخت. «الگوهای فضایی» و «الگوهای سامان دهی فضایی»، تجربه های طراحی گذشتگان هستند که تحلیل آن ها در تدریس طراحی معماری به کار می آید. در این نوشته، ابتدا به نمونه ای از چنین الگوهایی اشاره و سپس راهبردی برای تدریس تاریخ معماری ارائه می شود؛ به گونه ای که در راستای کاربردی کردن آن برای درس طراحی معماری باشد.

رهیافت به تاریخ معماری خانگی ایران با نظر به تاریخ اجتماعی آن به منزلۀ دانشی میان رشته ای هنوز نوپاست؛ در حالی که شواهد مرتبط با معماری خانه ها در میان منابع تاریخی کم نیست. راه منطقی برای این کار فهم و ایضاح روش ها و اسباب مورخانی است که تاریخ اجتماعی معماری نوشته اند. در این پژوهش نخست از راه نقد درونی متن یکی از تاریخ نامه های معتبر اجتماعی معماریِ غرب، دربارۀ خانه و زندگی خانگی، برخی مفاهیم آشنا در حوزۀ علوم اجتماعی شامل خانوار و خانواده، جنس و جنسیت، قدرت و منزلت، تحرک اجتماعی در نسبت با معماری خانه های حومۀ شهری انگلیسی و طرز کار به دست آمد؛ سپس برای سنجش امکان کاربست این رویکرد در تاریخ نویسی اجتماعی معماری ایران، این مفاهیم به متونی مرتبط با زندگی خانگی در تهران قاجاری عرضه شد. تکیه بر شواهد تاریخی مبتنی بر این متون حکایت از آن دارد که با ملاحظاتی علمی، می توان برخی از دست مایه های نظری و روش های دانشوران علوم اجتماعی را برای بسط دیدگاه ها و تفسیرهای تاریخی از معماری ایران نیز به خدمت گرفت. دست یافت به این هدف مستلزم آن است که منابع تاریخی هر دوره ــ در اینجا قاجاریان ــ را از حیث شواهدی که از هر دو مقولۀ گروه های اجتماعی و معماری به دست می دهند، از نو خواند. علاوه بر این برخی محددیت ها در مواجهه با این موضوع هست که به تفاوت در ماهیت اجتماعی و فرهنگی دو جامعۀ انگلیس و ایران مربوط است.

هر تاریخنامه ای متأثر از یک منظر تاریخی شکل میگیرد؛ حتی اگر مورخ از آن آگاه نباشد یا آن را انکار کند. تاریخ معماری اسلامی نیز از این موضوع مستثنی نیست. بنابراین شناخت رویکردهای تاریخنگاری معماری اسلامی، مستلزم شناخت منظر تاریخی یا اصطلاحاً «فلسفۀ تاریخ»ی است که مبنای آن قرار گرفته است. باتوجه به اینکه تاریخ معماری اسلامی، مولود اندیشۀ شرق شناسی است، این پژوهش بدنبال شناخت فلسفۀ تاریخ در نگرش شرق شناسانه به معماری اسلامی است. از آنجایی که این پژوهش به حوزۀ فلسفه و تاریخ علم تعلق دارد، از راهبرد استدلال منطقی استفاده شده است. بدین ترتیب مطالب پراکندۀ موجود در سامانه ای منطقی مربوط به فلسفۀ تاریخ منظم میشوند. این سامانه شامل چهار مؤلفۀ اصلی واقعیت تاریخی، عینیت تاریخی، ارزش تاریخی و تبیین تاریخی است. بنابراین پژوهش از نوع کیفی و با روش توصیفی- تحلیلی است. بر اساس مطالعۀ صورت گرفته در نگرش شرق شناسانه، واقعیت معماری اسلامی پدیده ای عینی و مستقل از ذهن است و ماهیت آن پیش از هرچیز با عنوان «دیگریِ» معماری غرب تعریف میشود که دارای ذاتی مشخص بوده و فاقد تاریخ است. همچنین این نگرش شناخت معماری اسلامی را از طریق عینیتی اثبات گرایانه ممکن میداند. گزینش ها و ارزیابی ها در نگاه شرق شناسانه به معماری اسلامی، مبتنی بر تعریف دوگانه های ارزشیِ اروپامدارانه است. هچنین تبیینی که این نگرش از معماری اسلامی ارائه میدهد از نوع قانومند و ذات گرایانه است.